تریکوتیلومانیا (Trichotillomania)، یا اختلال کندن مو، یکی از اختلالات روان‌شناختی پیچیده‌ای است که با میل شدید، مکرر و کنترل‌ناپذیر فرد برای کندن موهای بدن خود مشخص می‌شود. این اختلال رفتاری عمدتاً بر نواحی‌ای چون موی سر، ابرو، مژه یا سایر نقاط دارای مو تأثیر می‌گذارد و می‌تواند پیامدهایی عمیق در حوزه‌های روانی، اجتماعی و فیزیکی زندگی فرد داشته باشد. برخلاف تصورات رایج که آن را صرفاً یک عادت بد می‌دانند، تریکوتیلومانیا نوعی اختلال بالینی شناخته‌شده است که در دسته اختلالات کنترل تکانه یا رفتارهای تکرارشونده متمرکز بر بدن قرار می‌گیرد و نیازمند تشخیص و درمان حرفه‌ای است.
واژه‌ی “تریکوتیلومانیا” از ترکیب واژه‌های یونانی “thrix” به معنای مو، “tillein” به معنای کندن، و “mania” به معنای میل شدید گرفته شده است. هرچند به‌کاربردن واژه “جنون” در ترجمه تحت‌اللفظی آن ممکن است گمراه‌کننده باشد، اما باید دانست که این اختلال بیشتر به حوزه تنظیم هیجانات، کنترل رفتار و مقابله با استرس مربوط است تا وضعیت‌های روان‌پریشی یا جنون‌آمیز.
این اختلال ممکن است در هر سنی بروز کند، اما شیوع آن معمولاً در دوران کودکی یا نوجوانی آغاز می‌شود. افراد مبتلا غالباً پیش از انجام رفتار، تنش یا اضطراب درونی را تجربه می‌کنند و پس از آن احساس تسکین موقت به آنان دست می‌دهد. با این حال، این آرامش زودگذر معمولاً با احساس شرم، پشیمانی و کاهش عزت‌نفس همراه است.
در این نوشتار، به بررسی جامع تریکوتیلومانیا پرداخته خواهد شد: از تعریف، نشانه‌ها و علل بروز گرفته تا روش‌های تشخیص، درمان و راهکارهای خودیاری. هدف آن است که منبعی جامع، علمی و کاربردی برای درک بهتر این اختلال و حمایت از افراد درگیر با آن فراهم گردد.
نشانه‌ها و ویژگی‌های اختلال
علائم تریکوتیلومانیا، صرفاً محدود به عمل کندن مو نیستند؛ بلکه طیفی از رفتارهای تکرارشونده، احساسات پیش و پس از انجام عمل، و تأثیرات روانی و اجتماعی گسترده‌تری را دربرمی‌گیرند. شایع‌ترین علامت، کندن مکرر و وسواسی مو از نواحی مختلف بدن، به‌ویژه سر، ابروها و مژه‌هاست. این رفتار ممکن است منجر به طاسی موضعی یا نواحی مشخصی از کم‌پشتی مو گردد.
این عمل می‌تواند به دو صورت بروز یابد:
- آگاهانه (متمرکز): فرد با قصد مشخص و در پاسخ به هیجانات منفی مانند اضطراب، خشم یا فشارهای ذهنی اقدام به کندن مو می‌نماید.
- ناخودآگاه (خودکار): بدون توجه یا آگاهی لحظه‌ای، به‌عنوان رفتاری عادتی، معمولاً هنگام انجام فعالیت‌هایی مانند تماشای تلویزیون یا مطالعه، صورت می‌گیرد.
احساس تسکین، آرامش یا لذت لحظه‌ای که پس از کندن مو به فرد دست می‌دهد، باعث تداوم این رفتار می‌گردد، اگرچه معمولاً با احساس پشیمانی و ناراحتی روانی همراه است. برخی افراد به عادت‌هایی مانند بررسی موهای کنده‌شده، بازی با آن‌ها، جویدن یا حتی بلعیدن آن‌ها (تریکوفاژیا) نیز دچار می‌شوند، که می‌تواند پیامدهای جدی برای دستگاه گوارش ایجاد کند.
در بسیاری از موارد، فرد مبتلا تلاش می‌کند تا رفتار خود را پنهان کند. استفاده از کلاه، آرایش غلیظ، یا اجتناب از موقعیت‌های اجتماعی، بخشی از تلاش برای پنهان‌سازی اثرات ظاهری این اختلال است. همچنین، افراد مبتلا ممکن است هم‌زمان با اختلالاتی مانند افسردگی، اضطراب یا وسواس فکری-عملی نیز مواجه باشند.
علل و عوامل خطر
تریکوتیلومانیا از جمله اختلالاتی است که منشأ آن به‌صورت واحد و قطعی مشخص نشده است. به‌عبارت‌دیگر، مجموعه‌ای از عوامل ژنتیکی، عصبی، روان‌شناختی و محیطی در بروز آن نقش دارند.
عوامل زیستی و عصبی
شواهد علمی نشان می‌دهند که نواحی خاصی از مغز که مسئول کنترل تکانه، پردازش پاداش و تنظیم هیجانات هستند، ممکن است در افراد مبتلا عملکرد متفاوتی داشته باشند. به‌ویژه اختلال در مسیرهای مرتبط با انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند سروتونین، دوپامین و گلوتامات می‌تواند نقش مهمی در ایجاد رفتارهای تکانشی مانند کندن مو ایفا کند.
عوامل ژنتیکی
مطالعات خانوادگی نشان داده‌اند که اگر یکی از اعضای درجه‌یک خانواده به تریکوتیلومانیا یا سایر اختلالات مشابه مبتلا باشد، احتمال بروز این اختلال در سایر اعضای خانواده افزایش می‌یابد. این موضوع از نقش عوامل ارثی و ژنتیکی در این زمینه حمایت می‌کند.
عوامل روان‌شناختی و محیطی
تریکوتیلومانیا در بسیاری از موارد در پاسخ به شرایط استرس‌زا، اضطراب، ترومای کودکی یا تغییرات مهم زندگی بروز می‌کند. برخی از افراد کندن مو را به‌عنوان راهکاری برای تسکین هیجانات منفی و کنترل استرس تجربه می‌کنند. در چنین شرایطی، این رفتار به‌تدریج تبدیل به مکانیزم مقابله‌ای ناسالم و عادتی می‌شود.
نقش بلوغ، تغییرات هورمونی و فشارهای اجتماعی، به‌ویژه در نوجوانان، نیز قابل توجه است. همچنین به نظر می‌رسد زنان بیشتر از مردان در معرض درمان و تشخیص این اختلال قرار می‌گیرند، اگرچه ممکن است این موضوع تا حدی به تفاوت‌های فرهنگی و تمایل بیشتر زنان به جستجوی کمک پزشکی مربوط باشد.
تشخیص اختلال
تشخیص تریکوتیلومانیا بر اساس مشاهده الگوهای رفتاری و بررسی نشانه‌های روانی انجام می‌شود. در حال حاضر، هیچ آزمایش فیزیکی مشخصی برای تشخیص این اختلال وجود ندارد. متخصصان روان‌پزشکی از راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) برای ارزیابی معیارهای بالینی استفاده می‌کنند.
مطابق با این راهنما، فرد مبتلا باید:
- به‌صورت مکرر اقدام به کندن مو کرده باشد که منجر به ریزش محسوس شده باشد.
- تلاش کرده باشد این رفتار را متوقف کند ولی در انجام آن ناتوان بوده باشد.
- این رفتار تأثیر منفی بر کیفیت زندگی اجتماعی، تحصیلی یا شغلی فرد داشته باشد.
- ریزش مو ناشی از دلایل پزشکی یا بیماری‌های دیگر نباشد.
ارزیابی دقیق شامل مصاحبه بالینی، بررسی سابقه پزشکی و روان‌شناختی و در صورت لزوم، بررسی اختلالات هم‌زمان مانند افسردگی، اضطراب یا اختلال وسواس فکری-عملی است.
روش‌های درمانی
درمان تریکوتیلومانیا ممکن است بسته به شدت اختلال، سن فرد و اختلالات هم‌زمان، متفاوت باشد. با این حال، مؤثرترین رویکرد درمانی، ترکیبی از روان‌درمانی، دارودرمانی و حمایت‌های خانوادگی و اجتماعی است.
روان‌درمانی
رفتاردرمانی معکوس‌سازی عادت (Habit Reversal Training – HRT) یکی از روش‌های موفق درمانی است که بر آموزش آگاهی از رفتار، شناسایی محرک‌ها، و جایگزینی رفتار مخرب با واکنش‌های سالم‌تر تمرکز دارد.
درمان شناختی-رفتاری (CBT) نیز با شناسایی افکار و باورهای ناسالم مرتبط با کندن مو و جایگزینی آن‌ها با الگوهای فکری سالم، به کاهش شدت اختلال کمک می‌کند.
درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT) با آموزش پذیرش میل‌های تکانشی بدون واکنش رفتاری، در مدیریت بهتر تکانه‌ها مؤثر است.
دارودرمانی
در برخی موارد، به‌ویژه زمانی که تریکوتیلومانیا با افسردگی یا اضطراب همراه است، پزشک ممکن است از داروهایی مانند مهارکننده‌های بازجذب سروتونین (SSRIs) یا داروهای ضدافسردگی دیگر مانند کلومیپرامین استفاده کند. لازم به ذکر است که تأثیر این داروها ممکن است در افراد مختلف متفاوت باشد و معمولاً در کنار روان‌درمانی تجویز می‌شوند.
حمایت اجتماعی و خانوادگی
حضور در گروه‌های حمایتی، به‌ویژه برای نوجوانان، می‌تواند به کاهش احساس انزوا و افزایش انگیزه برای درمان کمک کند. در مورد کودکان، آموزش والدین برای برخورد صحیح، پرهیز از سرزنش، و به‌کارگیری روش‌های حواس‌پرتی نقش کلیدی دارد.
راهکارهای خودیاری
افراد مبتلا می‌توانند با بهره‌گیری از روش‌های خودیاری، روند درمان را تسهیل کنند. برخی از راهکارهای مؤثر عبارت‌اند از:
- شناسایی موقعیت‌ها یا احساساتی که منجر به کندن مو می‌شوند.
- استفاده از ابزارهای حواس‌پرتی مانند توپ‌های استرس، اسباب‌بازی‌های لمسی یا فعالیت‌های دستی.
- تمرین تکنیک‌های آرام‌سازی همچون مدیتیشن، تنفس عمیق یا یوگا.
- تنظیم برنامه خواب و تغذیه سالم.
- تعیین اهداف قابل‌دستیابی برای کاهش تدریجی رفتار.
- شرکت در انجمن‌های آنلاین یا گروه‌های حمایتی برای تبادل تجربه و انگیزه‌بخشی.
نتیجه‌گیری
تریکوتیلومانیا یک اختلال پیچیده اما قابل‌مدیریت است. با شناسایی به‌موقع، درمان مناسب و حمایت اجتماعی، بسیاری از افراد می‌توانند یاد بگیرند چگونه این رفتار را کنترل کرده و کیفیت زندگی خود را بهبود ببخشند. افزایش آگاهی عمومی، کاهش انگ اجتماعی و توسعه روش‌های نوین درمانی، از جمله پیش‌نیازهای مهم برای حمایت از مبتلایان به این اختلال است.
